Foto van de week 2-8 augustus 2021

Ansicht afl. 140 Voorplein Natuurreservaat te Buurse

Deze kaart met opschrift ‘Voorplein Natuurreservaat te Buurse’ is uitgegeven door ’t Twente Ros, Café H. Winkelman in Buurse en werd in 1960 door Magda ter Braak gepost voor Dieky Vrielink in Neede. Rechts op de foto is veel zand (schoerzaand) te zien, mogelijk een restant van een voormalige zandverstuiving en daarover gaat deze aflevering.
Zandverstuivingen in Buurse en Langelo
Bij zandverstuivingen in Nederland wordt niet direct aan Haaksbergen gedacht, maar eerder aan bijvoorbeeld het Kootwijkerzand of de Loonse of Drunense duinen, waarvan de kern van het laatste gebied behoort tot de grootste stuifzanden die nog over zijn in Europa. Toch zijn zandverstuivingen Haaksbergen niet vreemd, hoewel men ze hier zandstuives of - stuves noemde.
De Haaksbergse marken Buurse en Langelo hadden regelmatig last van het opstuivende zand, dat was ontstaan door een te intensief gebruik van de gemeenschappelijke heidevelden. Door het steken van teveel plaggen voor de potstal en een intensieve begrazing door vee kwam het zand bloot te liggen, waardoor de wind vrij spel kreeg. De vegetatie kon zich hierdoor niet handhaven. Het hart van het huidige Buurserzand, de naam zegt het al, vormde door het opstuivende zand in de 18e eeuw voor de boeren van Buurse een groot probleem. Dit blijkt uit een kaartje van 1726, dat hoort bij een proces tussen de boeren van Buurse en die van Usselo, over de begrenzing van hun gemeenschappelijke gronden. Op het kaartje, dat hier eveneens is gepost, staan twee ‘zandstuves’ als heuvels getekend; dit is globaal de omgeving van het huidige Buursermeertje. Daarnaast heeft men het over de ‘oude Sandstuve, die al weder begroeit zijnde’ en daaronder de ‘nieuwe Stuve die begonne te begroeien’. Een klein restant van de zandverstuivingen vormen de heuveltjes (Ronde Bulten) bij het Buursermeertje en ‘de grote zandbak’ aan de Langenbergerweg. Ook in Langelo waren zandverstuivingen. Deze baarden zorg op de holtinks (markevergaderingen) van 11 april en 10 juni 1722. Het gaat dan om zandverstuivingen achter Lankheets Hoge Broek, op de Haar bij De Helle en op de Haar bij Rekken. Om het zand tegen te houden besloot men er een wal omheen aan te brengen en het zand met heide en berken te bepoten. Het gaat hier vrijwel zeker om het gebied dat we nu als ‘De Bulten’ kennen (Veenrietweg).
Daarnaast was er nog een tweede zandverstuiving in Langelo, waarvan de eerste gegevens (tot nu toe) uit het begin van de 19e eeuw dateren. Het betreft de Zandstuive of ‘t Zand, een gebied dat nu deel uit maakt van landgoed Het Lankheet. Het ligt oostelijk van de Zandpaalweg, tussen de Assinkweg en de provinciegrens met Gelderland (zie het topografisch kaartje dat hier eveneens is geplaatst).
De Zandstuive of ’t Zand op Het Lankheet
Lang maakte deze zandverstuiving deel uit van de gemeenschappelijke (heide)gronden van de marke Langelo. Een marke was van oorsprong een vereniging van eigenaren van de boerderijen in één of meer buurschappen (in dit geval de buurschap Langelo) die het beheer van de gemeenschappelijke, meestal woeste, gronden regelde. De marke hield de vergaderingen, holtinks genoemd, op een vaste boerderij die deel uit maakte van die marke. De marke Langelo vergaderde op de Hof te Langelo (nu fam. Wesseldijk, Aaftinksweg 13). De notulen van de holtinks werden vastgelegd in de zogenaamde markeboeken. Het bewaard gebleven markeboek van Langelo loopt van 1603 tot 1862.
Hoewel er over ‘de Zandstuive’ voor 1800 niets in het markeboek staat vermeld, blijkt uit een tweetal besluiten dat de marke al vroeg preventieve maatregelen nam om verstuivingen tegen te gaan. Om overbeweiding van de markegrond te voorkomen werd het houden van schapen op deze gronden uitdrukkelijk verboden op de markevergadering van 19 augustus 1623. Als gekeken wordt naar het voorkomen van schaapskooien in de gemeente Haaksbergen, is dit besluit de oorzaak van het feit dat in Langelo geen (historische) schaapskooien worden aangetroffen.
In 1722 nam de marke Langelo een besluit over de bewoning op de erven. Op gewaarde erven mochten voortaan maar twee ‘timmerijen’ staan. Dit om de druk op gemeenschappelijke gronden in de hand te kunnen houden. Onder timmerijen verstond men woningen. Twee timmerijen per gewaard erf wilde zeggen dat er naast de hoofdboerderij maximaal één andere woning, vaak in de vorm van een wönnersplaats mocht staan (een wönner is de bewoner van de tot het hoofderf behorende behuizing, oorspronkelijk vaak als lijftocht gebouwd voor de terugtredende boer als zijn zoon opvolgde. Bij leegstand werd deze verpacht aan bijvoorbeeld dagloners die op het hoofderf of bij boeren in de buurt de kost verdienden). Meer boerderijen betekende gewoon meer gebruik van de gemeenschappelijke gronden en dat wilde men voorkomen.
Verkoop Zandstuive
Pas in 1835 wordt er voor het eerst gesproken over de betreffende ‘Zandstuive’. Op 23 mei 1835 wordt door de goedsheren van Langelo besloten om ‘de Zandstuive’ te verkopen. De reden tot dit besluit is om de schulden van de marke te verminderen. Op 10 maart 1836 werd ‘de Zandstuive’, totaal groot 27 ha 94 are en 20 ca publiek verkocht. Afgemijnd werd door Jannes Wielens op Jonkman (waar tot voor enkele jaren de fam. Waijerdink woonde, Eibergsestraat 240). Na een uur beraad blijkt hij met Jan Derk ter Haar, de latere eigenaar van ‘Het Hagen’ en Hendrik Jan Smits, die mede namens de Enschedese fabrikeur Jan Willem Greve handelt, voor fl. 890,- en de daarbij komende verkoopkosten eigenaar te zijn geworden.
De eigenaren van ‘de Zandstuive’ zijn vanaf de verwerving in 1836 flink aan het bebossen gegaan. Dit blijkt uit de topografische kaart van 1881 en uit de verkoopakte van boerderij ‘Het Hagen’ met alle bijbehorende gronden in 1886. Jan Derk ter Haar, die ruim een derde deel van ‘de Zandstuive’ in eigendom had, was in 1837 namelijk eigenaar geworden van ‘Het Hagen’ (de boerderij die nu als restaurant de kern van het Scholtenhagenpark vormt). In 1886 blijkt het grootste deel van de arme zandgrond met dennen te zijn aangeplant. Rondom de door de marke verkochte Zandstuive werd om bosbegroeiing mogelijk te maken, door de eigenaren een wal opgeworpen, hierdoor werd niet alleen het stuiven tegengegaan, maar mogelijk ook het (wilde) vee gekeerd. Deze circa 150 jaar oude wal, is tegenwoordig, onder meer parallel aan de Zandpaalweg, nog steeds waar te nemen.
Markeverdeling Langelo
De gronden rondom de beboste ‘Zandstuive’ bleven tot de markeverdeling van Langelo gemeenschappelijke heidegrond. ‘De Zandstuive’ zal vanuit de vrij kale omgeving niet onopvallend zijn gebleven. Dit veranderde pas na de markeverdeling. Op 7 november 1845 was er door de marke een besluit genomen om tot verdeling te komen. Een speciale commissie moest de markeverdeling van Langelo voorbereiden. Sinds 10 april 1862 maakte Jan Derk ter Haar, de eigenaar van Het Hagen en dus een groot deel van ‘de Zandstuive’, deel uit van die commissie. Op 26 juni 1862 werd door de marke Langelo een verdelingsplan vastgesteld, dat op 9 november van datzelfde jaar bij Koninklijk Besluit werd goedgekeurd. Hierna kon tot verdeling worden overgegaan. De verdeling heeft plaatsgevonden naar het bezit aan oud-hoevige grond. De eigenaar van een erf met bijvoorbeeld 10 ha oud-hoevige grond (bouw- en weilanden) kreeg meer ha markegrond toebedeeld dan de eigenaar van een erf met 3 ha oud-hoevige grond. Het oudste deel van het huidige landgoed Het Lankheet was eigendom van de adellijke familie Van Mulert. Daar de Van Mulerts meerdere erven met elk diverse ha oud-hoevige grond in het bezit hadden kregen zij een groot aandeel woeste grond toebedeeld, waartoe een groot deel van het huidige landgoed Het Lankheet gerekend kan worden, ook rond ‘de Zandstuive’.
Ruiling gronden Zandstuive
In 1886 werd boerderij ‘Het Hagen’ inclusief de bijbehorende gronden in ‘de Zandstuive’ door Jan Derk ter Haar verkocht aan de Haaksbergse textielfabrikant Willem Hendrik Jordaan. Na het overlijden van Jordaan in 1902 blijkt hij bij testamentaire beschikking ‘Het Hagen’ met alle bebouwingen en ruim 63 ha grond, waaronder ruim 10 ha ‘Zandstuive’, te hebben gelegateerd aan een nieuw op te richten stichting, die hij bij dit testament in het leven riep, namelijk de Stichting ’t Scholtenhagen, vanaf dat moment de eigenaar van een groot stuk voormalige zandverstuiving.
Inmiddels hadden de Van Mulerts hun bezittingen in Haaksbergen in 1895 aan Gerrit Jan van Heek sr. verkocht. Deze, en later zijn zoon Gerrit Jan jr., probeerde het landgoed af te ronden, zodra de kans zich voordeed. ‘De Zandstuive’ werd in vier delen aangekocht. In 1901 van de familie Smits, in 1907 van de familie Dievelaar (de Dievelaars hadden kort na 1836 een stuk Zandstuive overgenomen van Jannes Wielens), in 1923 van de Stichting Scholtenhagen (hoewel dit een ruiling betrof) en in 1927 van de familie Wielens (op Jonkman). In dat laatste jaar waren de Van Heeks eigenaar van de totale Zandstuive geworden. Het verkrijgen van het deel van de Stichting Scholtenhagen ging niet zonder slag of stoot. Bekend is dat Gerrit Jan van Heek jr. diverse pogingen heeft ondernomen om ‘de Zandstuive’ van de Stichting Scholtenhagen aan te kopen. Uit het notulenboek van de Stichting blijkt dat hij in 1918 de gronden van ‘het Zand’ wilde kopen. De Stichting wilde hier niet op ingaan. Pas op 8 november 1923 vond er voor notaris J. Alberts te Haaksbergen een ruiling van gronden plaats tussen de Stichting Scholtenhagen en G.J. van Heek. De Stichting doet afstand van ‘de Zandstuive’, groot 10 ha, 21 a en 82 ca. G.J. van Heek doet afstand van een perceel veldgrond, gelegen in de sectie F, bij ‘het Veenriet’ (gelegen aan de huidige Veenrietweg).
Sinds 1927 behoort de voormalige zandverstuiving tot landgoed Het Lankheet. Behalve de naam ’t Zand herinnert de wal rondom dit terrein nog aan het ‘stuivende’ verleden.

Bronnen:
-Markeboek Langelo, -Notarieel archief, -Kadastale leggers gemeente Haaksbergen, - Notulenboek Stichting Scholtenhagen.
- Asbroek, W.E. ten, e.a., Historie van Haaksbergen, deel II (Haaksbergen 1976)
- Brummelhuis, A.A.M. en E.J.H. Ooink, Het Hagen te Langelo, Geschiedenis van een boerderij en haar bewoners 1284-1902 in: ‘In het verleden ligt het heden, Een eeuw Stichting Scholtenhagen (Haaksbergen 2002)
[dit is een ingekorte versie van een artikel dat eerder is geplaatst in Aold Hoksebarge en in het Pijpestrootje]

Foto afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen