Foto van de week 22 - 28 maart 2021

Ruim een halve eeuw stond deze imposante zwarte windmolen van het type standerdmolen, met de naam Stenderkast of Wissinks Möl, op de zogenaamde Roerinks Kaamp aan de huidige Stendermolenweg in het natuurgebied Buurserzand. Er zijn eindeloos veel foto’s gemaakt van deze fotogenieke molen in zijn schilderachtige omgeving op de heide, tussen de jeneverbesstruiken en weerspiegelend in het water van het bij de molen gelegen ven. Er zijn talrijke ansichtkaarten uitgegeven met een afbeelding van deze molen. Zelf heb ik inmiddels ruim 20 verschillende in de collectie. In mijn jeugd werd de molen weer opgebouwd in Usselo. De situatie in het Buurerzand heb ik niet gekend, maar door de hoeveelheid foto’s die ik inmiddels heb gezien zou je bijna geloven de situatie van toen ook zelf te hebben meegemaakt.
Sinds 1982 staat de Stenderkast weer op de huidige locatie in Usselo. Dit is ook de plek waar het monumentale bouwwerk in 1921, na ruim 100 jaar trouwe dienst, werd afgebroken.

Bouw Wissinks Möl in Usselo I
De historie van de Stenderkast is nauw verbonden met het eeuwenoude erve Wissink aan de Helmerstraat, achter de molen. Jan Hendrik Wissink, gehuwd met Fenneken Breteler, nam in 1802 het initiatief een windmolen bij zijn erf in Usselo te bouwen.
Het hebben van een windmolen was in een ver verleden onderhevig aan het windrecht. Dit was één van de heerlijke rechten uit de feodale tijd, waarmee een heer het recht had een molen te laten draaien. Dit recht werd formeel in 1798 afgeschaft, waarna ook burgers de mogelijkheid kregen een molen te bouwen. Voor het bouwen van de korenmolen vroeg Wissink vergunning bij het bestuur van de Usseler marke. In de holting (de markevergadering) van 26 juli 1802 waren een aantal eigenaren van naburige erven tegen de bouw. Zijn vreesden dat de draaiende wieken gevaar zouden opleveren voor het vee, dat in die tijd naar de heidevelden werd gedreven voor begrazing. Na een hoop overleg (en borrels) kon de bouw uiteindelijk doorgaan. Aangezien de molen onderdelen kent die ouder zijn dan 1802 is het waarschijnlijk dat de molen zelf veel ouder is en dat hij dus van elders is gekomen, mogelijk Westfalen.

Ruim een eeuw is de molen familiebezit geweest van de Wissinks. Er werd hoofdzakelijk rogge gemalen van en voor de omgeving, maar er waren ook Duitse klanten. Enkele generaties Wissink waren boer op het erf en tegelijk molenaar. De opeenvolgende molenaars waren:
Jan Hendrik Wissink tot 1816
Hermannus Wissink tot 1855
Frederik Wilhelm Wissink tot 1906
Hermannus Johannes Wissink tot 1917; werd opgevolgd door zijn broer:
Gerrit Hendrik Wissink tot 1921

Sloopplannen Stenderkast
Het bestaansrecht van de molen werd omstreeks 1900 bedreigd. De molen kreeg concurrentie van een machinale malerij, die was opgericht door de Lonneker Landbouwcoöperatie. De bedrijvigheid bij de Wissinks Möl liep hierdoor zodanig terug dat de inkomsten niet langer toereikend waren. Uiteindelijk maakte Wissink in 1921 plannen om de molen af te breken.

Ko als redder in nood
De sloopplannen komen ter ore van de Enschedese streekhistoricus/regionalist J.J. (Ko) van Deinse (1867-1947). Van Deinse trachtte Wissink te bewegen af te zien van de molensloop, maar dit was tevergeefs. Hij drong er bij zijn vriend, textielfabrikant Jan Bernard (Bernard) van Heek, die op Zonnebeek woonde en eigenaar was van het Buurserzand, op aan de molen te bewaren voor het nageslacht. Van Heek kocht de molen en liet hem in 1921 herbouwen in het Buurserzand, achter zijn villa Zonnebeek. Hoewel het molenbiotoop niet de juiste was paste de herbouw in de plannen van Van Heek om in het Buurserzand een openluchtmuseum te verwezenlijken. Door zijn vroege overlijden in 1923 is dit ideaal nooit van de grond gekomen.

De molen kent vier grote Bentheimer funderingsstenen, waarop het levensverhaal van de molen staat gebeiteld in de vorm van een gedicht door Van Deinse.

Steen 1
Ik zin ‘ne oale stenderkast
Oet achtteen honder twee,
Do mi-j Jan Heenik Wissink ginn’
In Ossel bouwden dee.

Steen 2
Ik heb as Wissinks Möl bekènd,
Op ’t oale èrve door
’t Zoad van ’n Osseler Esch emaald
Hoast honder twintig joar.

Steen 3
De ni-jje tied met ziennen stoom
Dee hef ’t mi-j an edoan,
As gedacht’nis vuur ’t noagslacht
Kwam ‘k op diss’ stèè te stoan.

Steen 4
In negenteenhonder twintig een
Hef Jan Bernard van Heek
Mi-j kof en mi-j weer op ebouwd
Hier achter Zonnebeek.

       Sunt Joapik 1921 J.J. van Deinse

In het Buurserzand
Na de dood van Bernard van Heek, in 1923, schonk zijn weduwe Edwina het Buurserzand met de molen in 1929 aan Natuurmonumenten. Op de heide heeft de molen veel te verduren gehad. De tand des tijds knaagde aan het bouwwerk; hitte, koude, vorst en regen, onweer en storm tastte het bouwwerk aan. In de jaren vijftig raakt de molen zodanig in verval dat ingrijpend herstel noodzakelijk werd. In 1957 werd de molen met grote zorg gerestaureerd op kosten van de Stichting Edwina van Heek. Voorlopig was de molen weer gered en in 1970 werd de de Stenderkast een Rijksmonument.
In 1972 werd de molen door een hevige herfststorm ernstig beschadigd. De wieken waren losgerukt en op hol geslagen (‘doldraaien’), waardoor een begin van brand ontstond als gevolg van wrijving. Er bleek hierna een zodanig ingrijpend herstel nodig dat de hele molen hiervoor moest worden afgebroken en dat gebeurde eind 1972. Bij de voorbereiding van de restauratie ontstond het idee de molen terug te plaatsen in Usselo.

Bouw Wissinks Möl in Usselo II
Het intiatiatief om de Stenderkast in Usselo te herbouwen werd niet door iedereen met enthousiasme ontvangen. Monumentenzorg, die het herstel met rijksgeld zou bekostigen, was voorstander, maar de betreffende gemeente (Haaksbergen) moest toestemming geven en deze was tegenstander. De inwoners van Buurse wilden de molen in Buurse behouden. Pleidooien voor terugplaatsing naar de oude plek zijn dan het begin van een hevige strijd tussen Buurse en Usselo. In Buurse werd het actiecomité ‘Stenderkast mot in Buurse bliemn’ opgericht. In Usselo stond de bevolking met open armen klaar om de molen welkom te heten. Zij vonden: “Hee heurt in Ossel en nargns aans”. Het actiecomité daar had de naam: ‘Wissink’s Möl noar de oale stee’. Toen de gemeente Haaksbergen in deze strijd bezwaar aantekende bij de Kroon betekende dit vier jaar wachten op een uitspraak. De molen lag al die tijd als bouwpakket in het Buurserzand. Het touwtrekken eindigde in december 1978 bij Koninklijk Besluit. De molen kan dan verplaatst worden naar de oorspronkelijke plek in Usselo.
In mei 1982 werd uiteindelijk de feestelijke opening en overdracht in Usselo gevierd. De molen werd door Natuurmonumenten overgedragen aan de Stichting Wissink’s Möl, de huidige eigenaar.

Er kwam een vijfde funderingssteen:

Noa zestig joar in eer hersteld
Stoa’k wier op ’n oalen möllenbelt
Heb daank da-j mi-j hebt willen spoaren
Dat Twente mi-j eert nog völle joaren
           
             Möllendag 1982 J.v.M.

Bronnen:
-Jaarboek Twente 1981. ‘De grillige levensloop van Wissinks möl’ (door H.B. Robers), blz. 111-117.
-Malen om een molen; 200 jaar Wissinks Möl door Arnold Fortuin (2002).
-Historie van Haaksbergen, deel III (1978).

Foto afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen